Teraz, kiedy zgłębiliśmy pojęcia empowermentu i oceny potrzeb, skupimy naszą uwagę na kwestii wykluczenia społecznego, ponieważ konieczne jest zrozumienie, z czym borykają się osoby zagrożone wykluczeniem, aby opracować i wdrożyć projekty, które mają na celu ich wsparcie.
Miasto jest takim miejscem, które ma zarówno wymiar społeczny jak i przestrzenny. Można je porównać do areny, czy też do sceny teatralnej, na której aktorzy odgrywają swoje role życia codziennego. To właśnie w dużych ośrodkach miejskich spotykamy się z wszelkiego rodzaju różnorodnością i odmiennością ludzi. Łatwo zauważyć wszelkiego rodzaju dystanse pomiędzy skrajnymi grupami społecznymi (np. należącymi do niższych klas i należącymi do elity) oraz wszelkiego rodzaju nierówności (oparte na statusie jednostki, prestiżu, pochodzeniu, religii, zasobach finansowych itp.) Taka sytuacja w miastach prowadzi w końcu do segregacji pomiędzy mieszkańcami reprezentującymi różne grupy. Jednostki bowiem o podobnych poglądach, podobnym statusie społeczno-ekonomicznym, ceniące podobne wartości (takie jak: prywatność, anonimowość i bezpieczeństwo czy rodzina, więź sąsiedzka i współpraca) chcą zajmować bliskie sobie terytoria, które z drugiej strony są izolowane od grup zupełnie odmiennych. Dlatego we współczesnych przestrzeniach miejskich powstają getta, zamieszkiwane zarówno przez biednych i zmarginalizowanych, jak i przez bogatych i rodzącą się nową klasę średnią, którzy sami odgradzają się od reszty społeczności.

Wszyscy jesteśmy w tym razem

Zagadnienie segregacji społeczno-przestrzennej w miastach budzi duże zainteresowanie, poprzez bogactwo i różnorodność procesów i zmian zachodzących we współczesnych miastach, co sprawia, że podjęty tu temat ma wymiar aktualny, ale i ponadczasowy. Kraje rozwinięte skupiają większość swojej populacji w miastach i na obszarach zurbanizowanych. Dlatego też poruszany tu temat jest tak istotny w przypadku projektowania przedsięwzięć mających na celu tworzenie bardziej inkluzywnych obszarów miejskich. To właśnie przestrzeń miejska i mieszkający w niej ludzie wchodzą ze sobą w interakcje. To gdzie się rodzimy, wychowujemy i przyjmujemy wszystkie normy i wartości przyjęte w danej kulturze ma ogromny wpływ na naszą osobowość i grupy społeczne, w których funkcjonujemy. Ludzie również wpływają i kształtują swoje otoczenie, dokonując wielu zmian i modyfikacji, co można zaobserwować w zmieniającym się obrazie miasta.

Nierówność

Nierówności społeczne są istotną cechą wszystkich nowoczesnych społeczeństw. Każdy ze znanych typów struktur społecznych pozwala na powstawanie nierówności. Nierówności przejawiają się w różnych sferach, takich jak ekonomia, polityka czy świadomość społeczna. W większości przypadków przynajmniej część nierówności jest widoczna na pierwszy rzut oka na daną społeczność. Łatwo jest na przykład wskazać, w której dzielnicy mieszkają bogaci, a w której biedni, kto ma władzę, a kto jej podlega. Niektóre inne nierówności, zwłaszcza te, które nie są tak ściśle związane z poziomem dochodów, nie są tak oczywiste i trzeba dokładniej obserwować i badać społeczność, aby je zrozumieć.

Nierówność społeczna odnosi się do sytuacji, w której dane jednostki są nierówne wobec siebie z powodu przynależności do różnych grup lub dlatego, że mają różne statusy społeczne. Należy pamiętać, że nie każda różnica musi od razu oznaczać nierówność społeczną. Aby móc mówić o nierówności społecznej, należy wziąć pod uwagę, że nierówność w tym znaczeniu, oznacza łatwiejszy lub trudniejszy dostęp lub większe lub mniejsze szanse na dostęp do dóbr cenionych przez społeczeństwo. Do takich dóbr generujących nierówności społeczne należą:

Wykluczenie społeczne

Wykluczenie w różnych formach było zawsze obecne w społeczeństwach. Historyczne przykłady to wygnanie ze społeczności lub ekskomunika nałożona przez kościół katolicki. We współczesnych społeczeństwach te drastyczne formy fizycznego (lub geograficznego) wykluczenia ze społeczności występują rzadko, ale nie oznacza to, że całkowicie pozbyliśmy się wykluczenia społecznego, po prostu współcześnie mamy do czynienia z różnymi jego formami.

Współczesny wymiar wykluczenia społecznego jest inny niż w przeszłości i wynika z wielu różnych przyczyn. Stał się również przedmiotem wielu debat i rozważań politycznych, ekonomicznych i socjologicznych. Można powiedzieć, że współcześnie wykluczenie społeczne jest faktem, który można realnie obserwować i który może stanowić pewne zagrożenie dla istniejącego porządku społecznego.

Wykluczenie społeczne można odnieść do sytuacji, w której dane jednostki pozbawione są możliwości pełnego działania i uczestnictwa w życiu społeczeństwa, do którego należą. Możemy analizować trzy główne, różne wymiary wykluczenia:

Wykluczenie ekonomiczne, które przejawia się zarówno w sferze produkcji (zatrudnienie i uczestnictwo w rynku pracy), jak i konsumpcji (obejmuje to, co jednostki nabywają, kupują i używają na co dzień). Z tą formą wykluczenia można się spotkać, gdy jednostki pozbawione są dostępu i możliwości nabywania dóbr, które umożliwiłyby im zaspokojenie podstawowych potrzeb. Konsekwencjami wykluczenia ekonomicznego są m.in. ubóstwo, nędza czy bezdomność.

Wykluczenie polityczne, które przejawia się poprzez niemożność aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym. Wynika to między innymi z faktu, że osoby wykluczone często pozbawione są dostępu do mediów, informacji czy możliwości niezbędnych do zaangażowania się w życie polityczne. We współczesnych społeczeństwach liberalnych i demokratycznych uczestnictwo w życiu politycznym jest niezbędnym elementem jego prawidłowego funkcjonowania. Jednak jednostki wykluczone są często pozbawione tej możliwości. Tworzy to “błędne koło wykluczenia”, gdyż jednostki te nie biorą aktywnego udziału w życiu politycznym swojego kraju, a tym samym ich problemy nie są przedmiotem debaty.

Wykluczenie wpływa na życie społeczne w takim samym stopniu jak na samą społeczność. Obszary wykluczone są ubogie w instytucje publiczne i obiekty użytku publicznego (takie jak przedszkola, parki miejskie, boiska sportowe itp.) Przez to również aktywny udział jednostek w życiu społecznym jest ograniczony do minimum lub nie występuje w ogóle. Zarówno jednostki, jak i grupy wykluczone mają często mniejsze możliwości spędzania wolnego czasu i innych form turystyki i rekreacji poza miejscem zamieszkania. Wykluczenie społeczne rozumiane jest również jako osłabienie lub nawet rozpad więzi społecznych. Taka luźna sieć słabo rozwiniętych relacji społecznych może w konsekwencji prowadzić do marginalizacji jednostki lub grupy oraz do izolacji i ograniczenia lub całkowitego zerwania kontaktów z innymi jednostkami i grupami.

Wykluczenie społeczne w miastach – perspektywa przestrzenna

Wykluczenie społeczne może przybierać wiele form. Jedną z nich jest wykluczenie na gruncie mieszkaniowym i sąsiedzkim. Na pierwszy rzut oka widać, że niektórzy mieszkają w wygodnych i luksusowych domach, inni w mieszkaniach klasy średniej, a jeszcze inni w zniszczonych, zaniedbanych, a czasem nawet odłączonych od mediów skupiskach. To, gdzie mieszka dana osoba, w dużej mierze zależy od jej kapitału, dochodów, a także pozycji społecznej i statusu. Na rynku mieszkaniowym rozwarstwienie jest dostrzegalne zarówno na poziomie mieszkaniowym, jak i społecznym.

Jednostki i grupy, które nie posiadają odpowiednich zasobów ekonomicznych i znajdują się w nieodpowiedniej sytuacji życiowej i społecznej, często pozbawione są nie tylko szansy na życie na przeciętnym poziomie, ale także na godną egzystencję. Taka sytuacja dotyka nie tylko jednostki, ale całe grupy, które mogą być wykluczone z aktywnego uczestnictwa w życiu reszty społeczeństwa, na przykład: poprzez pozbawienie możliwości rozwoju lub działania.

Wykluczenie społeczne może przejawiać się w formie przestrzennej. Żadne dwie dzielnice nie są takie same. Jedne są zadbane, zielone i czyste, podczas gdy inne pozbawione są dostępności do usług, instytucji i udogodnień publicznych, są zaniedbane i niebezpieczne.

Wyłączenie społeczne może przejawiać się w formie przestrzennej.

Jednostki mieszkające w biedniejszych dzielnicach miast mogą mieć trudności z przekroczeniem granic wykluczenia i aktywnym uczestnictwem w życiu społecznym. Ich sieć więzi z przyjaciółmi, znajomymi jest wąska i ograniczona. W związku z tym utrudniony jest strumień informacji, które mogą dotyczyć pracy, wydarzeń politycznych i publicznych. Taka sytuacja odbija się negatywnie na życiu rodzinnym. Ogólny poziom życia ulega degradacji ze względu na rosnącą aktywność przestępczą, w tym młodzieży. W takich dzielnicach rotacja mieszkańców jest stosunkowo wysoka, ze względu na częste przeprowadzki. Fakt ten jest kolejnym powodem, dla którego relacje w tej społeczności lokalnej są słabe, brakuje zaufania i solidarności, ludzie nie są aktywni i nie uczestniczą w życiu społecznym swojej dzielnicy.

Czy wykluczenie społeczne może być wyborem?

We współczesnym świecie ważnym aspektem zjawiska marginalizacji społecznej jest to, czy wynika ono z czynników zewnętrznych, niezależnych od jednostki lub grupy, czy też ludzie sami, z własnego wyboru, spychają się na margines społeczeństwa i decydują się nie być częścią (przynajmniej głównego nurtu) społeczności.

Jednostka, jak i cała zbiorowość, może zostać pozbawiona czegoś ważnego w wyniku oddziaływania sił zewnętrznych, do których należą między innymi: przyroda, instytucje administracji państwowej, organizacje przymusu (wojsko, policja), inne grupy społeczne. Niektórzy badacze twierdzą, że żadna jednostka marginalizowana nie znajduje się w takiej sytuacji z własnego wyboru, czasem po prostu akceptuje pozycję, w której została umieszczona, ale nie znalazła się tam z wyboru. Z tej perspektywy marginalna pozycja jednostki nie może być jej dobrowolnym wyborem, gdyż wynika z procesu odrzucania jednostek i grup na pozycje peryferyjne przez dominującą zbiorowość.

Jednostki, jak i grupy, mogą jednak pozbawić się prawa do między innymi: władzy, bogactwa, prestiżu itp. Mogą to robić zarówno poprzez swoje świadome i celowe działania, jak i te, które pozostają niezamierzone. Jednostki, które decydują się na wykluczenie z wyboru, często szukają w ten sposób alternatywy dla kultury dominującej. Według niektórych badaczy jednostka może postrzegać ten stan jako symptom indywidualnie realizowanej wolności, w warunkach zwiększonej tolerancji dla zachowań nonkonformistycznych. Społeczeństwo natomiast może kojarzyć taki stan rzeczy z szansą na rozwój lub odwrotnie – ze społecznym zagrożeniem. Ta alternatywa codzienności jest rodzajem niezależnej strategii życiowej, uwarunkowanej sytuacją danej jednostki (lub grupy) i jej świadomym wyborem.

 

Wykluczenie społeczne i brak uczestnictwa w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym

Wiele badań wykazało, że osoby marginalizowane lub wykluczone mają tendencję do niższego poziomu uczestnictwa w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym swoich społeczności.

 

Istnieją pewne powody, dla których niski poziom uczestnictwa jest uważany za problem, którym należy się zająć podczas prób tworzenia bardziej inkluzywnych przestrzeni miejskich. Niektóre z tych powodów można zdefiniować w następujący sposób:

Życie wspólnotowe i uczestnictwo w nim jest wartością samą w sobie Pogląd ten wywodzi się z założenia lub przekonania, że ludzie są istotami społecznymi, a pozostawanie w zbiorowych działaniach i angażowanie się w życie społeczne jest częścią ludzkiej natury – ci, którzy nie uczestniczą, nie realizują w ten sposób swojego pełnego potencjału jako ludzie.

Uczestnictwo w życiu społecznym prowadzi do osiągnięcia wartościowych celów społecznych i ekonomicznych. W tym ujęciu zakładamy, że bycie aktywną częścią społeczności i pozostawanie zaangażowanym może poprawić status jednostki, ponieważ daje ludziom dostęp do materialnych i niematerialnych zasobów, które są dzielone w ramach społeczności.

Gdy jako pracownicy i działacze organizacji pozarządowych lub innych instytucji opracowujemy projekty, których celem jest zwiększenie partycypacji osób zagrożonych wykluczeniem, musimy przede wszystkim zrozumieć powody dla których nie biorą one udziału. Analizując to zagadnienie należy pamiętać, że nie każda partycypacja jest pożądana i równie pozytywna. Poniższa tabela odpowiada na to pytanie

Ocena uczestnictwa

Uczestnictwo

Nie uczestniczący

Pozytywnie

Uczestniczę w czymś, co jest ogólnie oceniane jako pozytywne, więc nie ma tu problemu, uczestnicząc w tym mogę wypełniać swoje obowiązki.

Nie uczestniczę w czymś, co jest oceniane pozytywnie, więc można uznać za problem, gdy uczestnictwo jest zalecane lub traktowane jako obowiązek.

Negatywny

Uczestniczę w czymś, co jest oceniane negatywnie, a więc może być uznane za problem z powodu naruszenia zakazu uczestnictwa lub zalecenia nieuczestniczenia.

Nie uczestniczę w czymś ocenianym negatywnie, więc nieuczestniczenie nie jest problemem, a nawet może być zalecane.

Prawy górny róg tabeli, a więc stan, w którym uczestnictwo jest ogólnie postrzegane jako wartościowe i pozytywne, ale ludzie nadal się nie angażują, jest klasycznym przykładem wykluczenia społecznego i to właśnie do tej sytuacji powinniśmy się odnosić w naszych działaniach, które mają na celu poprawę warunków społecznych, ekonomicznych i kulturowych w naszych społecznościach miejskich.

W kontekście tego kursu najważniejszą grupą docelową są osoby, które chcą być bardziej zaangażowane i aktywne, a więc mają motywację, ale nie mają możliwości i/lub zdolności, aby to zrobić. Oznacza to, że napotykają na pewne przeszkody, które skutecznie uniemożliwiają im utrzymanie zaangażowania i aktywności. Naszą rolą jako działaczy organizacji pozarządowych jest zbliżenie się do grupy docelowej i zrozumienie, jakie to są przeszkody i co możemy zrobić, by pomóc je rozwiązać. Niektóre z nich można faktycznie poprawić poprzez odpowiednie dostosowanie naszego projektu (na przykład ludzie chcieliby uczestniczyć, ale nie znają języka wystarczająco dobrze, w takim przypadku można zapewnić tłumaczenia), podczas gdy niektóre są bardziej systemowe i wymagają długoterminowych działań, które są podejmowane w ścisłej współpracy z politykami, gminami i innymi interesariuszami.

Uczestnictwo na rzecz integracji społecznej

Jeśli chodzi o projektowanie działań, których podstawą jest partycypacja, czyli zachęcanie dorosłych zagrożonych wykluczeniem do pozostawania w zaangażowaniu i pełnienia funkcji, istnieją pewne zasady, które warto wziąć pod uwagę. Oto lista punktów do rozważenia, które zostały opracowane przez International Association for Public Participation:

• • Partycypacja opiera się na przekonaniu, że ci, których dotyczy decyzja, mają prawo być zaangażowani w proces podejmowania decyzji

• • Partycypacja zawiera obietnicę, że wkład społeczeństwa wpłynie na decyzję.

• • Uczestnictwo promuje zrównoważone decyzje poprzez rozpoznawanie i komunikowanie potrzeb i interesów wszystkich uczestników, w tym decydentów.

• • Uczestnictwo poszukuje i ułatwia zaangażowanie osób potencjalnie dotkniętych przez decyzję lub zainteresowanych nią.

• • Partycypacja zapewnia uczestnikom informacje, których potrzebują, aby uczestniczyć w znaczący sposób.

Wspomniana wcześniej organizacja opracowała również sześć podstawowych zasad zaangażowania społecznego, które są pomocnymi wytycznymi, jeśli chodzi o projektowanie i wdrażanie projektów miejskich, które opierają się na uczestnictwie. Przestrzeganie tych zasad pomoże Ci prowadzić działania i stworzyć bezpieczną przestrzeń, w której uczestnicy czują, że są słuchani, że ich głos ma znaczenie i że to oni są ekspertami, jeśli chodzi o życie społeczności.

• • Ostateczna decyzja dotycząca proponowanego planu, zmian w planie lub propozycji zagospodarowania jest podejmowana w sposób otwarty i przejrzysty.

• • Społeczność, jako całość, oraz indywidualni wnioskodawcy otrzymują uzasadnienie decyzji oraz informacje o tym, w jaki sposób wszystkie złożone uwagi zostały uwzględnione.

Włączenie społeczne a polityka Unii Europejskiej 

Znajomość lokalnego kontekstu jest niezwykle ważna – badania i ocena potrzeb gwarantują, że Twoje działania są odpowiedzią na realne wyzwania, przed którymi stoi Twoja społeczność. Jednocześnie warto zapoznać się z aktualnymi politykami w temacie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, aby wasze projekty mogły być odpowiednio zaprojektowane. Jest to szczególnie ważne, gdy planujecie uzyskać dofinansowanie na swoje działania – w tym przypadku wszystkie wasze działania muszą być zgodne z głównymi politykami/priorytetami unijnymi i krajowymi.

Oto kilka podstawowych zasad dotyczących zwalczania wykluczenia społecznego, na których możecie oprzeć swoje projekty w celu zwiększenia integracji w przestrzeni miejskiej:

• • Promowanie wielowymiarowych, zintegrowanych strategii zapobiegania ubóstwu i metod, które powinny być włączone do wszystkich skorelowanych obszarów polityki społecznej

• • Zwalczanie ubóstwa wśród dzieci (w tym międzypokoleniowego dziedziczenia ubóstwa), a także ubóstwa w rodzinach – zwłaszcza wielodzietnych, rodziców samotnie wychowujących dzieci i rodzin opiekujących się osobami zależnymi; oraz ubóstwa doświadczanego przez dzieci w instytucjach

• • Promowanie rynków pracy sprzyjających integracji, zajęcie się problemem ubóstwa wśród osób pracujących

• • Eliminacja nierówności w edukacji, promowanie równego dostępu dla wszystkich do technologii informacyjnych i komunikacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych potrzeb osób niepełnosprawnych

• • Podejmowanie takich aspektów marginalizacji i ubóstwa jak wiek i płeć

• • Zapewnienie równego dostępu do odpowiednich zasobów i usług, w tym wygodnych mieszkań, opieki zdrowotnej i ochrony socjalnej

• • Ułatwianie dostępu do kultury i rekreacji
  • Przeciwdziałanie dyskryminacji i promowanie integracji społecznej imigrantów i mniejszości etnicznych

Główne zasady polityki Unii Europejskiej w temacie integracji, zostały opisane w Europejskim Filarze Praw Społecznych oraz opracowanym na jego podstawie planie działania, który został przedstawiony przez Komisję Europejską w marcu 2021 roku. Filar podzielony jest na trzy następujące rozdziały:

• • Rozdział 1: Równe szanse i dostęp do rynku pracy

• • Rozdział 2: Sprawiedliwe warunki pracy

• • Rozdział 3: Ochrona socjalna i włączenie społeczne

Na potrzeby tego kursu przedstawimy zasady zawarte w rozdziale 3 (Ochrona socjalna i włączenie społeczne), ponieważ są one najbardziej istotne, jeśli chodzi o naszą pracę w przestrzeniach miejskich:

Działanie na rzecz dzieci i młodzieży.

Opieka nad dziećmi i wsparcie dla dzieci 

• Dzieci mają prawo do przystępnej cenowo wczesnej edukacji i opieki o dobrej jakości.
• Dzieci mają prawo do ochrony przed ubóstwem. Dzieci ze środowisk defaworyzowanych mają prawo do szczególnych środków zwiększających równe szanse.

Ochrona socjalna

• Niezależnie od rodzaju i czasu trwania stosunku pracy, pracownicy oraz, w porównywalnych warunkach, osoby samozatrudnione, mają prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej.

Zasiłki dla bezrobotnych

• Bezrobotni mają prawo do odpowiedniego wsparcia aktywizacyjnego ze strony publicznych służb zatrudnienia w celu (re)integracji na rynku pracy oraz do odpowiednich świadczeń dla bezrobotnych o rozsądnym czasie trwania, zgodnie z ich składkami i krajowymi zasadami kwalifikowalności. Takie świadczenia nie mogą stanowić czynnika zniechęcającego do szybkiego powrotu do zatrudnienia.

Dochód minimalny

• Każdy, kto nie posiada wystarczających zasobów, ma prawo do odpowiednich świadczeń o minimalnym dochodzie, zapewniających godne życie na wszystkich jego etapach oraz skuteczny dostęp do dóbr i usług umożliwiających. Dla tych, którzy mogą pracować, minimalne świadczenia dochodowe powinny być połączone z zachętami do (re)integracji na rynku pracy.

Dochody i emerytury w podeszłym wieku

• Pracownicy i osoby samozatrudnione na emeryturze mają prawo do emerytury współmiernej do ich składek i zapewniającej odpowiedni dochód. Kobiety i mężczyźni mają równe szanse na nabycie uprawnień emerytalnych.
• Każda osoba w podeszłym wieku ma prawo do środków zapewniających godne życie.

Opieka zdrowotna

• Osoby z niepełnosprawnością mają prawo do wsparcia dochodów, które zapewniają godne życie, usług, które umożliwiają im uczestnictwo w rynku pracy i w społeczeństwie oraz środowiska pracy dostosowanego do ich potrzeb.
• Każdy ma prawo do terminowej przystępnej cenowo, profilaktycznej i leczniczej opieki zdrowotnej dobrej jakości.

Opieka długoterminowa

• Każdy ma prawo do przystępnych cenowo usług opieki długoterminowej o dobrej jakości, w szczególności do opieki domowej i usług świadczonych w społeczności lokalnej.

Mieszkanie i pomoc dla bezdomnych

• Każdy ma prawo do przystępnych cenowo usług opieki długoterminowej o dobrej jakości, w szczególności do opieki domowej i usług środowiskowych.
• Dla osób potrzebujących zapewnia się dostęp do mieszkań socjalnych lub pomocy mieszkaniowej dobrej jakości.
•  

• Każdy ma prawo do odpowiedniej pomocy i ochrony przed przymusową eksmisją.
• Bezdomnym należy zapewnić odpowiednie schronienie i usługi w celu promowania ich integracji społecznej.

Dostęp do podstawowych usług

• Każdy ma prawo dostępu do podstawowych usług dobrej jakości, w tym wody, urządzeń sanitarnych, energii, transportu, usług finansowych i komunikacji cyfrowej. Wsparcie w zakresie dostępu do takich usług jest dostępne dla osób potrzebujących.